जाऊ शब्दांच्या गावा – लय भारी

>> साधना गोरे, [email protected]

समाज माध्यमांवर काwतुक, प्रशंसा करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या कमेंट्समध्ये बऱ्याचदा त्याच त्या कमेंट्स दिसतात. उदा. ‘अप्रतिम’, ‘लय भारी’, awesome, nice, इ. ही यादी प्रांतानुसार, भाषेगणिक आणखी वाढवता येईल. या सगळ्या शब्दांत ‘छान’, ‘मस्त’ हा भाव कायम आहे. ‘छान’, ‘मस्त’ हेदेखील समाज माध्यमांवरच्या कमेंट्समधले परवलीचे शब्द आहेत. आज आपल्याला या ‘लय भारी’ शब्दप्रयोगाबद्दल काहीतरी लयच भारी समजून घ्यायचं आहे.

आपण, विशेषतः तरुणाई ‘लय भारी’ हा शब्दप्रयोग वेगवेगळ्या संदर्भात वापरते. एखादी व्यक्ती, गोष्ट किंवा कामगिरी अप्रतिम, प्रभावी आहे हे सांगण्यासाठी ‘लय भारी’ म्हटलं जातं. उदा. ‘त्याचं घर लय भारी आहे’ किंवा ‘तो हिरो लय भारी दिसतो’ या विशेषणयुक्त शब्दप्रयोगाबद्दल व्याकरणाच्या भाषेत सांगायचं तर लय आणि भारी ही दोन विशेषणं एकत्र येऊन तो तयार झाला आहे, पण या शब्दप्रयोगातलं ‘भारी’ हे विशेषण आज ज्या अर्थानं वापरलं जातं, तो अर्थ एकाही मराठी शब्दकोशात दिसत नाही.

मराठीत ‘लय’ शब्दाचे विविध अर्थ आहेत. एका घटकाची दुसऱ्याशी तद्रूपता; गाण्याची गती; गायन, वादन व नृत्य यांचे ऐक्य किंवा एकतानता, असे संदर्भानुसार अर्थ आहेत. दुसरीकडे ‘लय’ म्हणजे नाश पावणं, नष्ट होणं असाही एक अर्थ आहे. उदा. ‘सारं वैभव लयाला गेलं’ किंवा ‘प्रलय आला’, पण आज आपल्याला ‘लय’च्या या अर्थाच्या लय खोलात जायचं नाही, तर विशेषणवाल्या ‘लय’चाच इथं लय विचार करायचा आहे. या ‘लय’चा काही भागांमध्ये ‘लई’ किंवा ‘लै’ असाही उच्चार केला जातो.

या विशेषणवाल्या ‘लय’ची अर्थाच्या बाबतीत कसलीच खळखळ नाही. अगदी साधासोपा अर्थ आहे – पुष्कळ, खूप, अतिशय. उदा. लय मोठा, लय उंच, पण ‘भारी’ शब्दाचं तसं नाही, त्याच्या अर्थात काळानुसार बऱ्याच संदर्भांची भर पडत गेलेली दिसते. पाली, प्राकृत भाषांमध्ये ओझे, वजन, बोजा या अर्थाचा ‘भार’ शब्द आढळतो. मराठीसह हिंदी, गुजराती, पंजाबी, कश्मिरी, बंगाली, उडिया या उत्तर भारतीय भाषांमध्ये ‘भार’ची विविध रूपं दिसतात. कृ. पां. कुलकर्णी ‘व्युत्पत्तिकोशा’त म्हणतात, ‘‘संस्कृतमधील ‘भृ’ या धातूपासून ‘भर – भरणे’ आणि ‘भार – भारणे’ अशी दोन रूपं तयार झाली. यातूनच पुढं ‘भारग्रस्त’, ‘भारभूत’, ‘भारंभार’, ‘भारवाहक’ इ. सामासिक शब्द तयार झाले.’’ मराठीत ‘भारदस्त’, ‘भारदार’ असेही शब्द आहेत, पण हे शब्द फार्सी भाषेतील ‘बार’ शब्दापासून तयार झाल्याचे आणि ‘बार’ मराठीत ‘भार’ रूप घेत असल्याचे कुलकर्णी सांगतात. मराठीत या ‘भार’चा आणखी अर्थविस्तार झालेला दिसतो. मौल्यवान, बलवान, पुष्कळ या अर्थाने मराठीत ‘भारी’ शब्द वापरला जातो. उदा. ‘हे खूप भारीतले कपडे आहेत’ या वाक्यात ‘भारी’ म्हणजे किमती, मौल्यवान. ‘हा पहिलवान दहास भारी आहे’ यात ‘भारी’चा बलवान अर्थ आहे, तर भारणे हे क्रियापद मंतरणे, मोहून टाकणे, वशीकरण या अर्थाने वापरले जाते.

इथवर सांगितलेलं सगळं या ना त्या शब्दकोशात उपलब्ध आहेच, पण ‘तो एकदम भारी माणूस आहे’ किंवा ‘हे पुस्तक लय भारी आहे’ यामध्ये ‘भारी’ शब्दाचा जबरदस्त, छान, मस्त, अप्रतिम हा काwतुकासाठी वापरला जाणारा अर्थ कोणत्याच कोशात दिसत नाही. इथं कानडीतला ‘बारवणे’ शब्द विचार करण्याजोगा आहे. या शब्दाचं मराठीतल्या ‘भार’ शब्दाशी थोडंबहुत रूपसाधर्म्य आहे. पुंडलीक कातगडे यांच्या कानडी-मराठी शब्दकोशात ‘बारवणे’ शब्दाचा अर्थ आहे – भार, ओझे, भारा, प्रामुख्य, गौरव, वैपुल्य, अधिक्य. या अर्थांमधील गौरव हा अर्थ सोडला तर सगळे अर्थ मराठीतल्या ‘भार’ – ‘भारी’ शब्दांना लागू पडतात. कदाचित कानडी भाषेच्या प्रभावामुळे काwतुक, प्रशंसेसाठी ‘भारी’ शब्द पश्चिम महाराष्ट्रात, त्यातही कोल्हापूर – सांगली या भागांत मोठय़ा प्रमाणात वापरला जात असावा.

2014च्या सुमारास निशिकांत कामत यांनी दिग्दर्शित केलेला आणि रितेश देशमुखची मुख्य भूमिका असलेला ‘लय भारी’ नावाचा सिनेमा आला होता. या सिनेमात शीर्षक गीत होतंच, पण त्यातल्या हिरोचा एक डायलॉग तेव्हा फार गाजला होता – “आपला हात भारी, लाथ भारी, च्या मायला सगळंच लय भारी.’’ या सिनेमाच्या आगेमागेच बाजारात मोठय़ा प्रमाणात आलेल्या अँड्रॉईड पह्नमुळे समाज माध्यमं हाताळणं फार सोपं झालं होतं. त्यामुळे ‘लय भारी’ हा शब्दप्रयोग पुण्या-मुंबईच्या आणि इतरही तरुणाईच्या रोजच्या भाषेचा भाग झाला. हे लयच भारी झालं!