>> मच्छिंद्र ऐनापुरे
किशोरवयीन हिंसा आणि गुन्हेगारी ही केवळ एक समस्या नाही, तर एक इशारा आहे. समाजातील मूलभूत गोष्टी ढासळत चालल्या आहेत. ही समस्या वेळीच ओळखून तिच्यावर सर्व पातळीवर उपाययोजना करणं अत्यंत गरजेचं आहे. आपण एकत्र येऊन प्रेम, समजूत, मार्गदर्शन आणि सुरक्षितता देणारं पोषणदायी वातावरण निर्माण करू शकतो, जिथे प्रत्येक किशोराला आपलं स्वप्न साकार करण्यासाठी संधी मिळेल. कारण आजचा किशोरच उद्याचा भारत घडवणार आहे.
भारत प्रगतीच्या दिशेने वेगाने वाटचाल करत असतानाही, एक गंभीर सामाजिक प्रश्न आपल्या समोर उभा राहिला आहे तो म्हणजे किशोरवयीन मुलांमध्ये झपाट्याने वाढत असलेली हिंसा आणि गुन्हेगारी प्रवृत्ती. ही केवळ काही घटना किंवा गुह्यांपुरती मर्यादित नाही, तर ही एक गंभीर मानसिक, सामाजिक आणि नैतिक समस्या बनत चालली आहे, जी आपल्या समाजाच्या मूलभूत रचनेवर घाला घालू शकते.
किशोरावस्था म्हणजे 13 ते 19 वयोगटातील काळ. हा काळ व्यक्तिमत्त्व घडवणारा, विचारविश्व विस्तारणारा आणि भावनिकदृष्टय़ा अत्यंत संवेदनशील असतो. या टप्प्यावर मुलांमध्ये शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक पातळीवर अनेक बदल घडत असतात. ही काळजीपूर्वक मार्गदर्शनाची, आधाराची आणि स्वीकाराची गरज असलेली अवस्था आहे. दुर्दैवाने, या गरजांकडे दुर्लक्ष झाल्यास किशोर वयात हिंसक वर्तन, चिडचिड, नैराश्य आणि चुकीच्या सवयींचा प्रवेश होतो.
कोणत्याही मुलाचं पहिलं शिक्षण त्याच्या घरातच सुरू होतं, परंतु संयुक्त कुटुंब संस्थेचं विघटन, शहरीकरण, विभक्त कुटुंबांचा वाढता प्रघात आणि करीअरच्या धावपळीत पालकांचं मुलांकडे दुर्लक्ष हे घटक किशोरांच्या मानसिक स्वास्थ्यावर परिणाम करत आहेत. आई-वडिलांमध्ये सततचे वाद, घटस्फोट किंवा एकल पालकत्व यामुळे मुले भावनिकदृष्टय़ा एकटी पडतात. अशा परिस्थितीत त्यांना प्रेम, आधार आणि संवाद न मिळाल्यास ते बाह्य जगाकडे आश्रय घेऊ लागतात, जिथे त्यांना चुकीच्या संगतीचा फसवणुकीचा आधार मिळतो.
आपली सध्याची शिक्षण व्यवस्था गुणांच्या शर्यतीवर आधारित आहे. परीक्षेतील यशाला इतकं महत्त्व दिलं जातं की, शिक्षण हा आनंददायी अनुभव न राहता एक तणावपूर्ण लढाई ठरतो. मुलांची वैयक्तिक क्षमता, रस आणि कलागुण बाजूला ठेवून सर्वांना एका निकषावर मोजण्याची पद्धत ही किशोरांमध्ये न्यूनगंड, असफलतेची भावना आणि आत्मसन्मानाचा क्षय यास कारणीभूत ठरते. जे विद्यार्थी अपेक्षित यश मिळवू शकत नाहीत, ते स्वतःला अपयशी समजून घेतात आणि नैराश्याच्या गर्तेत अडकतात. अनेकदा हे नैराश्य हिंसक वर्तन, दडपशाही किंवा समाजविरोधी कृतीत व्यक्त होतं.
तंत्रज्ञान आणि इंटरनेटचा प्रसार हा एकीकडे ज्ञानाचा स्रोत असला तरी दुसरीकडे तो किशोरांसाठी एक धोकादायक मायाजाल ठरतो आहे. सोशल मीडिया, ऑनलाइन गेम्स आणि व्हिडीओ प्लॅटफॉर्म्सवर हिंसक, अश्लील आणि आक्षेपार्ह सामग्री भरपूर प्रमाणात सहज उपलब्ध आहे. या सामग्रीचा बालमनावर खोल परिणाम होतो. किशोर वास्तवातील समस्या सोडवण्यासाठी हिंसा हाच उपाय आहे, असा समज बाळगू लागतात. त्यात भर म्हणजे सायबर बुलिंग, म्हणजेच ऑनलाइन छळ, खोटय़ा अफवा, वैयक्तिक माहितीचा दुरुपयोग या गोष्टी मुलांच्या मानसिक स्वास्थ्यावर दारुण परिणाम करतात. परिणामी, पीडित किशोर आत्मसन्मान गमावतो आणि प्रतिशोधाची भावना घेऊन अधिक आक्रमक वर्तन करत जातो.
जेव्हा एखादा किशोर गुन्हेगारीच्या मार्गावर पाऊल टाकतो, तेव्हा त्याचं भविष्य अंधारमय होतं. एकदा गुन्हेगारी रेकॉर्ड तयार झाल्यावर त्याला चांगल्या शिक्षणाच्या, नोकरीच्या संधी बंद होतात. समाज अशा तरुणाकडे गुन्हेगार म्हणूनच पाहतो. त्यामुळे त्याच्या आत्मसन्मानाचा खच होतो आणि तो अधिक खोलवर गुन्हेगारीच्या दलदलीत जातो. कुटुंबासाठी हा सामाजिक कलंक आणि भावनिक आघात ठरतो. पालकांना लज्जा, दुःख, सामाजिक तिरस्कार आणि आर्थिक खर्च सहन करावा लागतो. घरातील नाती कमकुवत होतात आणि समाजात असुरक्षिततेचं वातावरण तयार होतं. न्यायप्रणालीवरचा बोजा वाढतो, कारण किशोर गुन्हेगारीच्या प्रकरणांमध्ये सुधारगृह आणि किशोर न्याय मंडळांची क्षमता मर्यादित असते. ही समस्या केवळ पोलिसांची किंवा न्यायालयांची नाही, तर ती आपल्या संपूर्ण समाजाची आहे. तिचं समाधानही एका संस्थेने किंवा व्यक्तीने साध्य होणं अशक्य आहे. यासाठी कुटुंब, शाळा, समाज माध्यमं, शासन आणि न्याय व्यवस्था हे सर्व घटक एकत्र येऊन आपापल्या पातळीवर जबाबदारी पार पाडणं गरजेचं आहे.
कुटुंबाचं योगदान – पालकांनी मुलांसोबत गुणवत्तापूर्ण वेळ घालवावा. मित्रासारखा संवाद, प्रेम आणि विश्वास यांचं नातं निर्माण करावं. मुलांची मित्रमंडळी, ऑनलाइन सवयी, मनोवृत्ती आणि समस्या समजून घेण्याचा प्रयत्न करावा. घरामध्ये नैतिक मूल्यांचं, प्रेमाचं आणि आदराचं वातावरण निर्माण करावं.
शाळा आणि शिक्षकांची भूमिका – केवळ गुणांवर आधारित नव्हे, तर व्यक्तिमत्त्व विकास, कलागुण आणि सर्जनशीलता वाढवणाऱ्या शिक्षण पद्धतीला प्रोत्साहन दिलं पाहिजे. शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांचे भावनिक बदल, तणाव आणि असुरक्षिततेची लक्षणं ओळखून वेळेत मदत करायला हवी. विनाअभ्यासिक गटकार्य, संवाद कार्यशाळा आणि समुपदेशन सत्रं वाढवायला हवीत.
समाज आणि शासनाची भूमिका – किशोरांसाठी सुरक्षित आणि सकारात्मक सामाजिक पर्यावरण निर्माण करणं गरजेचं आहे. सामाजिक संस्था, स्वयंसेवी संघटना आणि स्थानिक मंडळांनी किशोरांसाठी मार्गदर्शन, करीअर सल्ला, छंद वर्ग, क्रीडा आणि कला स्पर्धा यांसारखे कार्यक्रम आयोजित करायला हवेत. शासनाने सायबर सुरक्षेसाठी कठोर नियम आणि प्रतिबंधात्मक उपाय अमलात आणायला हवेत.
किशोरवयीन हिंसा आणि गुन्हेगारी ही केवळ एक समस्या नाही, तर एक इशारा आहे. समाजातील मूलभूत गोष्टी ढासळत चालल्या आहेत. ही समस्या वेळीच ओळखून तिच्यावर सर्व पातळीवर उपाययोजना करणं अत्यंत गरजेचं आहे. आपण एकत्र येऊन प्रेम, समजूत, मार्गदर्शन आणि सुरक्षितता देणारं पोषणदायी वातावरण निर्माण करू शकतो, जिथे प्रत्येक किशोराला आपलं स्वप्न साकार करण्यासाठी संधी मिळेल. कारण आजचा किशोरच उद्याचा भारत घडवणार आहे.
Comment List