निमित्त – तंबाखूला नाही म्हणा… रोजच!

>> वर्षा चोपडे

असे म्हणतात, चुकीच्या सवयी लागायला वेळ लागत नाही, पण व्यसन कुठलेही असो, त्याचा आनंद क्षणिक असला तरी दुष्परिणाम घातक आहेत. कोवळ्या वयात अनेक जण व्यसनाच्या या राक्षसी विळख्यामुळे जीव गमावत आहेत. त्याचा दुःखद परिणाम कुटुंब आणि समाजावर होत आहे. व्यसनमुक्ती व जनजागृती करण्यासाठी 31 मे हा जागतिक तंबाखूविरोधी दिन म्हणून साजरा होतो. त्यानिमित्ताने हा लेख…

31 मे हा जागतिक तंबाखूविरोधी दिन आहे. हा दिवस तंबाखूच्या वापरामुळे होणाऱया आरोग्याच्या धोक्यांबद्दल जनजागृती करण्यासाठी आणि तंबाखूच्या सेवनाला विरोध करण्यासाठी साजरा केला जातो. पुरातत्त्व अभ्यासातून असे दिसून येते की, इ.स.पूर्व पहिल्या शतकात तंबाखूचा वापर केला जात असे. तंबाखू शरीरास अपायकारक आहे. धूम्रपानामुळे रक्ताच्या गुठळ्या होण्याचा धोका वाढतो, ज्यामुळे हृदय, मेंदू किंवा पायांमध्ये रक्तप्रवाह रोखला जातो. धूम्रपान न करणाऱया लोकांपेक्षा धूम्रपान करणाऱया लोकांना हृदयविकाराचे झटके जास्त येतात. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांनी 1987 मध्ये तंबाखूच्या सेवनामुळे होणारे प्रतिबंधात्मक मृत्यू आणि आजारांकडे लक्ष वेधण्यासाठी जागतिक तंबाखूविरोधी दिनाची स्थापना केली. जगातील सर्वात जास्त वापरल्या जाणाऱया व्यसनाधीन पदार्थांपैकी एक आहे तंबाखू. ही मूळ अमेरिकेतील वनस्पती आहे आणि ऐतिहासिकदृष्टय़ा अमेरिकन शेतकऱयांनी पिकवलेल्या सर्वात महत्त्वाच्या पिकांपैकी एक आहे. मध्य अमेरिकेतील लोक पवित्र आणि धार्मिक समारंभांमध्ये धूम्रपान करण्यासाठी तंबाखूच्या पानांचा वापर करत असत. त्यानंतर जगात त्याचा प्रसार झाला. 17 व्या शतकात ब्राझीलमधून पोर्तुगीजांनी भारतात तंबाखू आणली. सुरुवातीला ती धूम्रपान आणि चघळण्यासाठी वापरली जात असे. नंतर ब्रिटिशांनीही भारतात तंबाखूच्या व्यावसायिक लागवडीत आणि व्यापारात महत्त्वाची भूमिका बजावली. तंबाखूच्या वापरामुळे दरवर्षी जगभरात सुमारे सहा दशलक्ष लोकांचा मृत्यू होतो. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) अंदाजानुसार, 20 व्या शतकात जागतिक स्तरावर तंबाखूमुळे 10 कोटी अकाली मृत्यू झाले होते आणि जर तंबाखूच्या वापराचा सध्याचा ट्रेंड असाच चालू राहिला तर 21 व्या शतकात ही संख्या एक अब्जापर्यंत पोहोचण्याची अपेक्षा आहे. ग्लोबल आडल्ट टोबॅको सर्व्हे इंडिया, 2016-17 नुसार, भारतात जवळ जवळ 267 दशलक्ष प्रौढ (15 वर्षे आणि त्याहून अधिक) (सर्व प्रौढांपैकी 29 टक्के) तंबाखू वापरतात. 2011 मध्ये भारताने निकोटिन असलेल्या अन्न उत्पादनांवर (उदा. गुटखा) बंदी घातली, परंतु त्यानंतर मोठय़ा संख्येने लोकांनी अशा उत्पादनांचा वापर सुरू ठेवला आहे. म्हणजे सरकारने कायदा केला, पण त्याचा वचक नाही. तंबाखू उद्योगाचा मनोरंजन उद्योगाशी दीर्घकाळ संबंध आहे. मूक काळातील चित्रपटांमध्ये चित्रपट निर्माते दृश्यात गूढता आणि कामुकता निर्माण करण्यासाठी अनेकदा मागे प्रकाशलेला धूर वापरत असत. सुरुवातीच्या टप्प्यात हॉलीवूड स्टार्सच्या हातात सिगारेट जाणूनबुजून ठेवल्या जात होत्या. बॉलीवूडनेही त्याची कॉपी केली होती. 2022 मध्ये भारतात धूम्रपान जाहिरात बंदी लागू करण्यात आली. भारतात ई-सिगारेट विकता येत नाहीत, परंतु तरीही अनेक नावाजलेले अभिनेते गुटख्याची पैशांसाठी जाहिरात करीत आहेत व नवीन पिढीला आकर्षक जाहिरातीद्वारे त्याची सवय लावीत आहेत. आपला लाडका अभिनेता गुटखा खातो म्हणजे ते चांगलेच असेल अशी सिनेमावेडय़ा किशोरांची आणि तरुण- तरुणींची भावना असते, पण घातक आजार झाली की, वेळ निघून गेलेली असते. सरकारने अशा जाहिरातींवर कायदेशीर व कडक बंदी घालणे आवश्यक आहे. भारतात तंबाखूचा वापर करण्याचा सर्वात सामान्य प्रकार म्हणजे धूररहित तंबाखू आणि सामान्यत वापरल्या जाणाऱया उत्पादनांमध्ये खैनी, गुटखा, सुपारी आणि जर्दा यांचा समावेश आहे. वापरल्या जाणाऱया तंबाखूच्या धूम्रपानाचे प्रकार म्हणजे विडी, सिगारेट आणि हुक्का. तंबाखूचा वापर हा सार्वजनिक आरोग्यासाठी सर्वात मोठा धोका आहे. त्याने केवळ जीवितहानीच होत नाही, तर त्याचे मोठे सामाजिक आणि आर्थिक नुकसानदेखील होते. 253 दशलक्ष तंबाखू वापरणाऱयांसह जगात तंबाखू वापराचे प्रमाण सर्वाधिक आहे. तंबाखूमुळे संसर्गजन्य रोगांची अनेक व्यसनी लोकांना लागण होत आहे. 11 मे 2004 रोजी अमेरिका जागतिक आरोग्य संघटनेच्या तंबाखू नियंत्रणावरील जागतिक करारावर स्वाक्षरी करणारा 108 वा देश बनला. जून 2009 मध्ये अमेरिकेचे अध्यक्ष बराक ओबामा यांनी कौटुंबिक धूम्रपान प्रतिबंध आणि तंबाखू नियंत्रण कायद्यावर स्वाक्षरी केली, ज्याला व्यापक धूम्रपानविरोधी विधेयक म्हटले जाते. भावी पिढय़ांचे रक्षण करण्यासाठी अनेक नियमावली तयार केल्या गेल्या, पण तंबाखूचे, गुटख्याचे, पान मसाल्याचे उत्पादन सुरूच आहे. भारताने 2004 मध्ये WHO फ्रेमवर्क कन्व्हेन्शन ऑन टोबॅको कंट्रोल (FCTC) आणि 2018 मध्ये WHO ने बेकायदेशीर व्यापार प्रोटोकॉलला मान्यता दिली.

जागतिक तंबाखू उत्पादनात भारत दुसऱया क्रमांकावर आहे. तंबाखू हे फक्त एक पीक नाही. ते एक आर्थिक इंजिन आहे. केवळ 2023-24 मध्ये भारताने 12,005.89 कोटी रुपयांच्या तंबाखूची निर्यात केली, ज्यामुळे 1.45 अब्ज डॉलर्सचे परकीय चलन मिळाले. चीन हा जगातील आघाडीचा तंबाखू उत्पादक देश आहे. चीनमधील तंबाखू उद्योग दरवर्षी सुमारे रू.141.9 अब्ज इतका कर भरतो. चायना नॅशनल टोबॅको कंपनी ही आकारमानाने जगातील सर्वात मोठी तंबाखू कंपनी बनली आहे. अर्थात परदेशातही तंबाखूचे शौकीन आहेत. तंबाखूपासून बनवलेला सिगार हा वाळलेल्या आणि आंबवलेल्या तंबाखूचा घट्ट गुंडाळलेला बंडल असतो. सिगार किंवा सिगारेट युरोपियन लोकांना 15 व्या शतकातील क्युबाच्या टायनो लोकांनी तंबाखूच्या रोल म्हणून ओढायला दिले होते. त्यानंतर ते प्रचलनात आले. सिगारिलो ही लांब, पातळ सिगार आहेत, जी सिगारेटपेक्षा थोडी मोठी असते. परंतु नियमित सिगारपेक्षा लहान असते. हिंदुस्थानात कोलकातामध्ये सिगारेट सेवनाचे प्रमाण सर्वाधिक आहे. तंबाखू अनेक प्रकारे वापरली जाते. त्यापैकी विडी, गुटखा, पान मसाला, विमल व अनेक उत्पादने आहेत. ‘अति तिथे माती’ अशी म्हण आहे. कुठलीही गोष्ट अति केली की, त्याचे वाईट परिणाम होतात. तंबाखूमध्ये जे इतर पदार्थ मिसळले जातात ते मिळून बनलेला गुटखा सगळ्यात घातक ठरत आहेत.

खरे तर जगात तंबाखूचा वापर हा सांधेदुखी, दातांच्या समस्या आणि काही त्वचेच्या आजारांवर उपचार करण्यासाठी पारंपरिकपणे विविध औषधी उद्देशांसाठी केला जातो. उलटय़ा करण्यासाठी आणि रक्तस्त्राव थांबवण्यासाठी, मज्जातंतू उत्तेजक म्हणूनदेखील याचा वापर केला जातो. तथापि हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे की, तंबाखूचा वापर आरोग्यासाठी धोकादायक आहे. विशेषत धूम्रपान करताना. या धोक्यांबद्दल सावधगिरी बाळगून आणि जागरूकतेने संपर्क साधला पाहिजे. तंबाखूचे पाणी हे घरगुती बागकामात वापरले जाणारे एक पारंपारिक सेंद्रिय कीटकनाशक आहे. कधी कधी हॉर्नेट, मुंगी, विंचू आणि मधमाशीच्या चाव्यावर उपचार म्हणून टॉपिकल तंबाखू पेस्टची शिफारस केली जाते. सरकार महसूल मिळविण्यासाठी आणि लोकांनी धूम्रपान करू नये यासाठी तंबाखूवर अनेकदा मोठय़ा प्रमाणात कर आकारते. हिंदुस्थानातील शहरांत कमी, पण खेडय़ापाडय़ांत अगदी लहान मुले गुटख्याच्या व इतर व्यसनांच्या आहारी गेली आहेत. ही बाब अत्यंत चिंतनीय आहे.

[email protected]
(लेखिका राजगिरी कॉलेज ऑफ सोशल
सायन्सेस, कोची, केरळच्या महाराष्ट्रातील संपर्क अधिकारी म्हणून नियुक्त आहेत.)