लेख – भारत मार्ग कसा काढणार?

>> ब्रिगेडियर हेमंत महाजन

ट्रम्य यांनी लादलेल्या ‘टेरिफ वॉर’ बाबत भारतासाठी सर्वात चांगला मार्ग म्हणजे धोरणात्मक स्वायत्तता (strategic autonomy) स्वीकारणे. म्हणजे अमेरिका किंवा चीनपैकी कोणत्याही एका राष्ट्रासोबत पूर्णपणे जोडले न जाणे. भारताने एकाच भागीदारावर अवलंबून राहू नये. पुरवठा साखळी लवचिक बनविण्यासाठी युरोपियन युनियन, जपान, आसियान (ASEAN) आणि इतर राष्ट्रांसोबतचे व्यापार आणि गुंतवणुकीचे संबंध वाढवणे आवश्यक आहे.

अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी भारतावर लादलेल्या टैरिफ युद्ध किंवा आयात कर युद्धातून मार्ग कसा काढायचा? त्यासाठी दोन खराब पर्याय आपल्यासमोर आहेत. अमेरिका आणि चीनपैकी एकाची निवड करावी लागेल अमेरिकेने काही आयातींवर २५ टक्के शुल्क (duty) लादले आहे. ज्यामुळे भारताच्या अर्थव्यवस्थेसमोर मोठे आव्हान उभे राहिले आहे हे कर अमेरिकेतील उद्योगांचे संरक्षण करण्यासाठी असले तरी त्या भारताच्या स्पर्धात्मकतेला धोका निर्माण करत आहेत आणि भारताच्या आर्थिक विकासाला बीळ घालू शकतात.

ट्रम्प यांच्या ‘टॅरिफ’चाया जकातींचा थेट परिणाम भारतातील कापड. रत्ने, वाहन सुटे भाग आणि सी-फूड यांसारख्या महत्त्वाच्या क्षेत्रांवर होत आहे. त्यामुळे अमेरिकेला होणाऱ्या निर्यातीत वार्षिक १६-४० अब्ज डॉलरची घट होऊ शकते याचा परिणाम म्हणून आर्थिक वर्ष २०२६ मध्ये भारताच्या सकल राष्ट्रीय उत्पादन वाढीमध्ये ०२ ते १ टक्क्यांपर्यंत घट होण्याची शक्यता आहे

गार्मेंट आणि हस्तकला यांसारख्या उद्योगांचा कणा असलेल्या लहान आणि मध्यम उद्योगांना सर्वाधिक धोका आहे. वाढलेला खर्च आणि कमी झालेल्या ऑर्डर्समुळे नोकऱ्यांचे नुकसान होऊ शकते कारण या उद्योगांकडे लवकर नवीन बाजारपेठा शोधण्यासाठी किंवा परिस्थितीशी जुळवून घेण्यासाठी आवश्यक संसाधनांची कमतरता असते

निर्यातीमध्ये घट झाल्यामुळे भारताची व्यापार तूट वाढेल. ज्यामुळे रुपयावर दबाव येईल. त्यामुळे आयातीचा खर्च आणि महागाई वाढू शकते. शेअर बाजारातही अस्थिरता येऊ शकते, ज्यामुळे परदेशी गुंतवणूकदार अधिक सावध होतील.

रत्ने आणि दागिने, कापड आणि ऑटो कंपोनंट्स यांसारख्या प्रमुख निर्यात क्षेत्रांवर या जकातींचा मोठा परिणाम होण्याची अपेक्षा आहे. फार्मास्युटिकल्स आणि इलेक्ट्रॉनिक्सवर अद्याप परिणाम झाला नसला तरी जकातींचा विस्तार झाल्यास भारताच्या उत्पादन मूल्य साखळी (manufacturing value chain) सुधारण्याच्या महत्त्वाकांक्षेला धोका निर्माण होऊ शकतो.

या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी भारत सरकार विविध उपायांद्वारे परिणाम कमी करण्याचा प्रयत्न करत आहे. यामध्ये प्रोत्साहन देणे, लॉजिस्टिक खर्च कमी करणे, निर्यात बाजारपेठांचे विविधीकरण करणे आणि मजबूत देशांतर्गत बँड्सना प्रोत्साहन देणे यांचा समावेश आहे.

नजीकच्या काळात अडचणी असूनही भारताची मोठी आणि कुशल मनुष्यबळ, सुरू असलेली धोरणे आणि लोकसंख्याशास्त्रीय फायदे यामुळे भारत दीर्घकाळात एक आकर्षक उत्पादन केंद्र (manufacturing destination) बनू शकतो.

अमेरिका आणि चीनसोबतच्या आर्थिक संबंधांमध्ये संतुलन राखणे हे भारतासाठी एक जटिल, पण महत्त्वाचे आव्हान आहे. दोन्ही राष्ट्र विशिष्ट संधी आणि धोके देतात. ज्यासाठी सूक्ष्म आणि धोरणात्मक दृष्टिकोन आवश्यक आहे.

भारत-चीन संबंध

चीन हा भारताचा सर्वांत मोठा व्यापारी भागीदार आहे ज्यासोबत १३० अब्ज डॉलरपेक्षा जास्त द्विपक्षीय व्यापार होतो इलेक्ट्रॉनिक्स् यंत्रसामग्री आणि औषध निर्मितीतील घटकांसाठी भारत मोठ्या प्रमाणावर चीनच्या आयातीवर अवलंबून आहे ज्यामुळे भारताची व्यापार तूट मोठ्या प्रमाणात वाढत आहे. चीनच्या उत्पादनांच्या वर्चस्वामुळे भारताच्या औद्योगिक वाढीला खीळ बसली आहे. परंतु चीनची सध्याची आर्थिक मंदी भारताला पुरवठा साखळीमध्ये बदल आणि परदेशी गुंतवणूक आकर्षित करण्याची संधी देत आहे.

ट्रम्य यांनी लादलेल्या टैरिफ वॉर बाबत भारतासाठी सर्वांत चांगला मार्ग म्हणजे धोरणात्मक स्वायत्तता (strategic autonomy) स्वीकारणे. म्हणजे अमेरिका किंवा चीनपैकी कोणत्याही एका राष्ट्रासोबत पूर्णपणे जोडले न जाणे. ज्यामध्ये देशांतर्गत क्षमता मजबूत करत दोन्ही देशांसोबतच्या परस्परपूरक गोष्टींचा फायदा घेतला जातो. भारताने एकाच भागीदारावर अवलंबून राहू नये. पुरवठा साखळी लवचिक बनविण्यासाठी युरोपियन युनियन, जपान, आसियान (ASEAN) आणि इतर राष्ट्रांसोबतचे व्यापार आणि गुंतवणुकीचे संबंध वाढवणे आवश्यक आहे.

चीनच्या आयातीवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी आणि प्रगत उत्पादनांमध्ये (advanced manufacturing) स्पर्धात्मकता वाढविण्यासाठी देशांतर्गत उद्योग आणि पायाभूत सुविधा सुधारण्यास प्राधान्य द्या.

उच्च तंत्रज्ञान उत्पादन आणि सेवांमध्ये गुंतवणूक आकर्षित करण्यासाठी अमेरिकेसोबतच्या धोरणात्मक भागीदारीचा लाभ घ्या. प्रमुख भारतीय निर्यात क्षेत्रांसाठी अनुकूल अटी मिळवण्यासाठी राजनैतिक प्रयत्नांनी जकाती आणि नियामक समस्यांचे निराकरण करण्यावर लक्ष -केंद्रित केले पाहिजे.

इलेक्ट्रॉनिक्स आणि ग्रीन टेक्नॉलॉजीसारख्या दोन्ही देशांसाठी फायदेशीर असलेल्या क्षेत्रांमध्ये चीनसोबत सहकार्य सुरू ठेवा, परंतु धोरणात्मक संरक्षणासह चीनपासून पूर्णपणे वेगळे होणे अव्यवहार्य आहे. कारण अनेक पाश्चात्त्य बाजारपेठांमध्ये यशस्वी होण्यासाठीही चीनच्या पुरवठा साखळी अविभाज्य आहेत.

पायाभूत सुविधा, लॉजिस्टिक्स आणि व्यवसाय सुलभतेमध्ये सुधारणांवर – लक्ष केंद्रित करा त्यामुळे जागतिक उत्पादन आणि गुंतवणुकीसाठी चीनला एक चांगला पर्याय म्हणून भारत अधिक आकर्षक बनेल.